“‘Raak me niet aan,’ zei Jezus volgens de evangelist Johannes aan Maria Magdalena toen ze hem na zijn wederopstanding herkende. Hoe moet ik, belijdend christen-atheïst, deze woorden begrijpen?” En zo opent de inventieve en immer provocerende Sloveense filosoof Slavoj Žižek zijn boek ‘Pandemie’ met een beroemd geval van social distancing. Hij schreef tijdens zijn strikt eenzame lockdown een boek dat tegelijk tegen de schenen schopt, kwetsbaar is, een beetje anarchistisch en chaotisch, en net daarom bijzonder interessant.
Hij verstaat die woorden uit het evangelie alvast zo: Christus zal er zijn als zijn liefde er is tussen zijn volgelingen. ‘Hij zal er niet zijn als een persoon die je kunt aanraken, maar als de band van liefde en solidariteit tussen mensen.’ Žižek knoopt er mooie overwegingen over liefde in tijden van corona aan vast: ‘Als je deze dagen iemand ontmoet die dicht bij je staat en de juiste afstand bewaart, kan een diepe blik in de ogen van de ander meer onthullen dan een intieme aanraking. Het wonder van de liefde is dat je deel uitmaakt van mijn identiteit, precies in zover je het wonder blijft dat ik niet kan vatten.’ Geen enkel coronavirus kan dit van ons afnemen. Daarom hoopt Žižek dat het onze band net zal versterken.
Als je deze dagen iemand ontmoet die dicht bij je staat en de juiste afstand bewaart, kan een diepe blik in de ogen van de ander meer onthullen dan een intieme aanraking.
Wanhopig moe
Tegelijk is hij pessimistisch: het virus richt een ravage aan en het ‘nieuwe normaal zal moeten gebouwd worden op de ruïnes van het oude leven. Anders komen we in een barbarij terecht. Er is geen sprake van een terugkeer naar business as usual. We zullen ons de vraag moeten stellen: wat is er mis met ons systeem?’
Die vraag ontvouwt hij in de rest van zijn wat chaotische (zijn handelsmerk) maar trefzekere boek. Žižek is vernietigend voor onze huidige sociale orde die ongelijkheid produceert: in het Westen zitten we met zelf-uitbuitende kaderjobs, in de derde wereld met uitgebuite bandarbeiders. Het maakt iedereen in deze wereld ‘wanhopig moe’. Door de coronaviruspaniek kunnen geprivilegieerden thuiswerken, maar ze gebruiken de gewonnen tijd om zichzelf nog meer uit te buiten. Het zorgpersoneel wordt net zo goed uitgebuit, en toch vindt hij hun moeheid best wel de moeite waard, in tegenstelling tot de vermoeidheid van mensen die obsessief in hun carrière investeren.
Žižek schuwt geen controverse. Zo vindt hij dat we migratie een halt moeten toeroepen door ter plaatse armoede te bestrijden in plaats van vluchtelingen hier te ontvangen. Hij beukt fel in op een politiek correct discours dat stelt ‘dat we onze harten zouden moeten openstellen omdat de uiteindelijke oorzaak van hun lijden het Europese racisme en kolonialisme is.’ Hij noemt zo’n houding niet humaan, maar net een ‘wanhopige poging om helemaal niets te hoeven veranderen, om dezelfde orde te kunnen handhaven.’
Obscene cruiseschepen en saaie pretparken
Covid-19 heeft vele virussen doen opspringen: nationalisme, nepnieuws en racisme, bijvoorbeeld. Žižek hoopt dat ook een weldadig virus ontstaat: een samenleving van wereldwijde solidariteit en samenwerking. Dat virus kan de mondiale kapitalistische economie laten ontploffen. Hij noemt het kapitalisme een vorm van animisme, alsof de vrije markt een soort goddelijk wezen is. Prima voor hem dat de pretparken veranderen in spooksteden – ‘Ik kan me geen saaiere of dommere plek indenken dan Disneyland’ – en goed ook dat de cruiseschepen niet meer uitvaren, dat maakt ‘de obsceniteit van dat soort schepen duidelijk.’
Communisme als oplossing?
Dan komt het meest besproken en volgens Žižek meest bespotte en uitgespuwde stuk van zijn boek: we moeten naar een nieuw communisme. Hij keert de grappige uitspraak van de minder grappige Hongaarse premier Viktor Orbán om. Die zei ooit dat een liberaal een communist is met een diploma. Voor Žižek is een liberaal met een diploma een communist, iemand die beseft dat radicale veranderingen nodig zijn. Hij is het oneens met zijn Italiaanse collega-filosoof Giorgio Agamben, die de lockdown een machtsgreep noemt van het staatsapparaat, een soort samenzwering tegen de vrijheid. Žižek ziet niet in welke baten het kapitalisme bij deze tactiek zou hebben. Integendeel: de economie stort in! Wel is hij bang voor een nieuwe barbarij waarin de wet van de sterksten geldt en zwakken worden gedumpt.
een liberaal met een diploma is een communist, iemand die beseft dat radicale veranderingen nodig zijn.
Tegen dat rampenkapitalisme is een rampencommunisme nodig. Dat ziet hij nu al gebeuren in de maatregelen die regeringen nemen om bedrijven en individuen te helpen. Ze zijn een vorm van basisinkomen die bovendien de betekenis van geld herdefiniëren: ‘Het wordt een voucher om beschikbare middelen toe te wijzen zodat de samenleving kan blijven functioneren.’ Maar zeker is dat niet. Geen tijd te verliezen dus aan ‘spiritualistische overwegingen over hoe de coronacrisis ons zal laten zien waar ons leven echt om draait.’ De eerste strijd gaat over de vraag welke sociale vorm de liberaal-kapitalistische nieuwe wereldorde zal vervangen. ‘Het is door onze inspanningen om de mens van zelfvernietiging te redden dat we een nieuwe mensheid creëren.’
Een schaamteloos fatsoenlijk leven
Tenslotte nog een goede raad van Žižek: door de lockdown en de thuisisolatie geven we ons nog meer over aan paranoia en angst omdat we een spookachtige, niet-zichtbare dreiging aanvoelen. Je inzetten voor anderen die hulp nodig hebben, is dan een manier om die angst niet te laten ontsporen.
Maak van de lockdown een spel: als je de regels goed volgt, houdt dat een grote beloning in.
En volg vooral de tegendraadse aanbeveling van de psychoanalyticus Jacques Lacan: identificeer je met je symptoom! Alles wat kan werken om geestelijke instorting te voorkomen, is goed. Maak van de lockdown een spel: als je de regels goed volgt, houdt dat een grote beloning in. Kijk naar comedy met een lachband of naar duistere Scandinavische krimi’s. Maar vooral: ‘Structureer je leven op een stabiele en zinvolle manier. Een schaamteloos, fatsoenlijk en onvervreemdbaar leven.’ Wijsheid die kan tellen!
Tekst: Johan Van der Vloet
Coverfoto van Slavoj Žižek © Wikimedia Commons
Slavoj Žižek, Pandemie. Hoe corona de wereld verandert, Uitgeverij IJ, Amsterdam, 2020.
Boeiend artikel? Help ons zin te geven en te delen:
- word lid van MagaZijn: klik hier en sluit je aan bij het MagaZijn van de zin!
- laat een reactie achter onder dit artikel
- deel dit artikel met je vrienden en familie
Dank je wel!
Heb ook jij een hoopvol en zingevend verhaal? Stuur het ons via info@magazijn.community!
Wie weet, kom ook jij in het MagaZijn van de zin!
