Net als ieder mens hebben ook atheïsten angst voor de dood. Omdat de dood in de ogen van atheïsten het einde van het menselijk leven is, richten zij zich zeer sterk op de kwaliteit van het leven hier en nu. Er bestaan uiteraard ‘platte atheïsten’ die dat invullen met een leven waarin genot en plezier de enige doelen zijn. De meeste overtuigde atheïsten ontwikkelen een visie op het leven waarin ze belangrijke waarden, zoals liefde en zorg voor de toekomst nastreven. Ze noemen zich daarom vaak ‘humanisten’ – hoewel deze term ook voor gelovigen kan gebruikt worden.
Omdat de dood in de ogen van atheïsten het einde van het menselijk leven is, richten zij zich zeer sterk op de kwaliteit van het leven hier en nu.
In hun omgaan met de dood staat ‘aanvaarding’ centraal. Die filosofische categorie gaf ook Nietzsche al aan. De dood is onontkoombaar, daarom moet je met je eindigheid leren leven.
Ook atheïsten kennen rituelen bij de uitvaart. Daarin staan de overledene en de nabestaanden centraal. Daarom zijn het geen vaststaande rituelen maar creatieve vormen van afscheid nemen. Ze moedigen mensen ook aan om vooraf over hun uitvaart na te denken. Dat heeft te maken met het belang dat ze hechten aan zelfbeschikking.
De bekende Franse atheïstisch – humanistische filosoof André Comte-Sponville vraagt zich af welke spiritualiteit hij moet ontwikkelen op weg naar zijn dood. In de volgende tekst (hier kun je de volledige versie lezen) laat hij zien dat atheïsme, ondanks het afwijzen van transcendentie, ook een geloofsovertuiging is. Hij staat open voor invloeden van religies, zonder ‘hun God’ te omarmen.
Ik droom van een spiritualiteit die mij helpt om tot het einde toe te houden van het leven zoals het is – uniek, onvervangbaar, vergankelijk.
‘In de eerste plaats zou die spiritualiteit me iets anders dan een persoonlijk voortleven moeten beloven. Je vastklampen aan je geliefde ‘kleine ik’ zou absurd zijn, omdat ik weet dat dat zal sterven. Ik droom van een spiritualiteit die mij helpt om tot het einde toe te houden van het leven zoals het is – uniek, onvervangbaar, vergankelijk – om dan sereen de dood te aanvaarden, als een verzadigde disgenoot op het einde van het banket, zoals Lucretius het uitdrukt. Hebben we er dan nooit genoeg van? Natuurlijk niet. Maar laten we leren om ook dat te aanvaarden: de ultieme onvoldaanheid, verbittering, spijt, wroeging, nostalgie, het verscheurende gevoel van zo weinig en zo slecht geleefd te hebben. Slagen in je leven? Dat is een valstrik van het ego. Een spiritualiteit die naam waardig dient hoger te mikken, verder te reiken, ons te bevrijden van het ik – zover als dat mogelijk is – eerder dan ons erin op te sluiten.
Slagen in je leven? Dat is een valstrik van het ego. Een spiritualiteit die naam waardig dient hoger te mikken.
Kijk hoe op een heldere nacht de hemel versierd is met sterren! Die oneindigheid ontslaat ons van geen enkele van onze verplichtingen, het zet die juist in perspectief in dat immense geheel, in de tijd zonder einde, in het eeuwige worden. We zijn voorbijgangers op doortocht, voor eeuwig kortstondig in de altijddurende onbestendigheid. Alles gaat voorbij, behalve de waarheid van wat is of was. Die gaat niet voorbij: het feit dat we geleefd hebben, zal eeuwig waar blijven. De dood ontneemt ons slechts het overige – en dat is ‘niets’ – , maar de dood zal het van niemand wegnemen omdat wij er niet meer zullen zijn.
Het atheïsme is nooit meer dan een geloofsovertuiging tussen de andere en even twijfelachtig als alle andere. Er zijn verschillende vertrekken in het huis van de Vader, inclusief voor de weeskinderen die we misschien allen zijn.’
Tekst: Johan Van der Vloet
Coverfoto © Johan Van der Vloet
Dit artikel vind je in Johan Van der Vloet en Ilse Cornu (red.) Over-leven na de dood, Halewijn, 2017.
In dit magabook lees je nog veel meer: over de rauwheid van rouw, troostende rituelen, kinderen en de dood, leven met de dood of na de dood, de grote levensbeschouwingen en het leven na de dood, de verrijzenis, en verrijzenis hier en nu.