Hoe leefden, dachten en geloofden joden, heidenen en christenen in de eerste eeuwen? Hoe keken ze naar seksualiteit? Hoe behandelden ze minderbedeelde mensen? Waarom stelden Romeinse keizers astrologen aan? Hoe verhuisden demonen naar heidense standbeelden? Daniël De Waele vertelt honderduit over de wondere wereld aan het begin van onze jaartelling …
Daniël De Waele is docent protestantse godsdienst en Nieuw Testament aan het Hoger Instituut voor Protestantse Godsdienstwetenschappen te Brussel. Van zijn hand is de schitterende uitgave ‘Ontluikend christendom’. Voor dit monumentale werk van 480 bladzijden kreeg hij op 5 december 2022 van Medianetwerk Plus – de organisatie van waardengedreven magazine-uitgevers – de Prijs voor het Christelijke Boek.
Welke ontdekking tijdens het schrijven van uw boek heeft u het meest verbaasd?
Dat de heidenen zoveel aan magie deden! Amuletten gebruiken en mensen bezweren werd algemeen aanvaard. Overal zagen ze goddelijke tekens in. Romeinse krijgsheren raadpleegden priesters vooraleer ze ten strijde trokken. Ze lieten hun leven en hun militaire strategie bepalen door de antwoorden die ze van de goden kregen.
Hoe wisten ze dan wat de goden antwoordden?
Dat was soms echt waanzinnig! De ingewanden van bepaalde dieren vertelden hoe een op til zijnde veldslag zou verlopen. Vond de priester het hart niet in het karkas van een offerdier? Dat wees duidelijk op een ramp!
De ingewanden van bepaalde dieren vertelden hoe een op til zijnde veldslag zou verlopen.
Julius Caesar hield niet zo van die toestanden, hij volgde liever zijn eigen strategisch inzicht. Maar ja, dat was blijkbaar ook niet zoveel waard, want hij werd vermoord door Brutus. Er bestaan talloze van die smakelijke verhalen. Ook het gewone volk deed daaraan mee.
Vonden ze daarin hun zingeving?
Zingeving is misschien een te groot woord. Eerder zochten ze veiligheid in die magische rituelen. Dat is niet zo vreemd; ook vandaag zie je sterk die behoefte aan zekerheid. Alleen zochten mensen in heidense tijden die veiligheid via de lever van offerdieren. Als het antwoord van de goden niet afdoende was of hen niet beviel, werden ze prompt gestraft.
Pardon? Bedoelt u dat de mensen de goden straften?
Jazeker. Hun tempels werden bekogeld met stenen of ze werden in de jaarlijkse processie niet rond gedragen. Zie je de parallel met volkskatholicisme?
Als straf zette ze Sint-Antonius in de hoek, met z’n gezicht naar de muur.
Denk bijvoorbeeld aan Sint-Antonius, de patroonheilige van verloren voorwerpen. Ik ken een vrouw die tot hem bad en toch haar geldbeugel niet terugvond. Als straf zette ze Sint-Antonius in de hoek, met z’n gezicht naar de muur.
Haha, zo’n beetje als een stout kind!
Inderdaad (lacht). Je ziet, dat gebruik is al heel oud. Het is een heidens element dat al vroeg door het volkskatholicisme is overgenomen.
Hoe zit dat met horoscopen? Dateert dat gebruik ook van toen?
Ja, astrologie komt oorspronkelijk van bij de Babyloniërs. Sommigen waren daarin zeer bedreven. Wist je dat een aantal keizers astrologen aanstelden om hun eigen veiligheid te garanderen? Het officiële jodendom en het officiële christendom stonden daar uiteraard zeer negatief tegenover.
Hoe pakten zij het dan aan om hun veiligheid af te smeken?
In principe stelden joden en christenen God zelf tegenover die bijgelovige rituelen. Maar vergis je niet: ze namen wel degelijk heidense gebruiken over, amuletten bijvoorbeeld. Daar gaven ze een christelijke draai aan. In plaats van de Soemerische godin Inanna of de Akkadische Ishtar beeldden ze de Maagd Maria af op de amuletten. Voortaan zorgde zij voor bescherming.
Hoe konden voorwerpen zo’n magische kracht krijgen?
Dankzij intrigerende rituelen. Priesters lieten goden ‘instromen’, bijvoorbeeld in standbeelden. Vaak werden die uit brons vervaardigd, ze waren dus hol van binnen. Priesters vulden die ruimte met materiaal dat sympathische verbinding met de godheid creëerde. Zij wisten precies welke elementen voor connectie met een bepaalde god of godin zorgden.
Priesters kenden de juiste rituelen en bezweringen om de godheid in de beelden te laten stromen.
Zo stonden zonnebloemen sympathisch in verbinding met de zonnegod. Priesters kenden de juiste rituelen en bezweringen om de godheid in de beelden te laten stromen. Dankzij die goddelijke krachten kregen sculpturen en andere voorwerpen macht. Volgens de christenen woonden er demonen in die beelden. Die moesten uiteraard vernietigd worden. Begrijp je nu waarom ze die heidense godenbeelden stuk sloegen?
Fascinerend, die magie! Welke verrassingen kwam u nog tegen tijdens uw onderzoek?
Ik ontdekte dat al bij de Oude Grieken, en dan vooral bij hun artsen, een soort terughoudendheid rond seksualiteit leefde. Vooral de man moest voorzichtig zijn, want zijn levenskracht zat in sperma verscholen. En dus verzwakte hij zichzelf bij elk seksueel contact. Daarover kan je vermakelijke teksten lezen.
waarschijnlijk was hij door een overdaad aan seks ten onder gegaan.
Zo bijvoorbeeld een medisch verslag over een jongeman met een heleboel gezondheidsklachten. Die arme patiënt werd ook nog waanzinnig en stierf tenslotte. Wel, de arts concludeerde dat hij waarschijnlijk door een overdaad aan seks ten onder was gegaan.
Die negatieve visie op seksualiteit kwam dus voort uit een medische analyse?
Inderdaad, daar hadden goden in eerste instantie niets mee te maken. Dat veranderde rond het begin van onze jaartelling. Heidense filosofen bouwden verder op medische theorieën. Volgens hen was seksualiteit waarschijnlijk ook geestelijk een riskante onderneming.
Seksualiteit paste toch niet helemaal bij het heilige. Als voorbereiding bij heidense én joodse tempelrituelen leefden de priesters best 24 uur in onthouding. In Bijbelse teksten lees je hoe ook pas bevallen vrouwen voor een langere tijd ‘onrein’ bleven. En dus moesten ze weg blijven van al wat heilig is, zoals de tempel. Waarschijnlijk was die strenge houding ten dele een reactie tegen de toen welig tierende zedenverloedering.
De medische insteek en de religieuze invalshoek bestonden dus naast elkaar…
Zo is dat. Het is moeilijk te achterhalen wanneer die twee precies zijn samengekomen. Sommige toenmalige filosofen vonden dat je niet alleen bij heilige rituelen omzichtig met seksualiteit moest omspringen. Ook binnen het huwelijk paste je beter op. Hun filosofie was doordrenkt met religieuze argumenten. Vergeet niet dat in die tijd filosofie en theologie met elkaar verweven waren. Het waren helemaal geen aparte vakgebieden zoals vandaag.
De mythen over Griekse en Romeinse goden waren nu ook niet bepaald pareltjes van seksuele verfijning.
Die denkpatronen over ascese verspreidden zich als een alternatief voor de heersende losbandigheid. Vele mensen hadden blijkbaar behoefte aan versobering in hun seksuele levensstijl. De mythen over Griekse en Romeinse goden waren nu ook niet bepaald pareltjes van seksuele verfijning. Je vindt er verhalen over incest, verkrachting en orgieën.
Dat was dus de heidense visie op seksualiteit. Hoe ging het eraan toe bij joden?
Je had verschillende strekkingen, de farizeïsche-rabbijnse is er één van. Die joden gingen niet mee in de extreme ascetische teneur. Zij hadden een positieve visie op seksualiteit: die was een geschenk van God. Voor hen was kinderrijkdom een zegen en seksualiteit een groot goed. Zo stond het namelijk in de Bijbel.
Voor hen was kinderrijkdom een zegen en seksualiteit een groot goed.
Ook de apostel Paulus schreef seksualiteit niet af, wel vond hij dat je beter niet trouwde. Die mening was hij toegedaan omdat hij spoedig het einde der tijden verwachtte. Wie toch teveel brandde van begeerte kon rustig voor een huwelijk kiezen.
Daarnaast had je hellenistische joden. Die waren geïnspireerd door Griekse filosofen. Philo Van Alexandrië is zo’n beroemde hellenistische jood. Hij nam Griekse ideeën over seksualiteit over – seksualiteit in het huwelijk is oké – maar dan toch vooral omwille van de kinderen.
En de christenen?
Die zijn beïnvloed door zowel de Griekse filosofen als door de hellenistische joden. Christenen vonden de werken van Philo van Alexandrië fantastisch. Ook bij de christenen had je natuurlijk verschillende stromingen. Sommigen lazen de Bijbel letterlijk. Zij geloofden bijvoorbeeld dat de wereld werkelijk in zeven dagen was geschapen.
Anderen beseften dat ze die verhalen allegorisch moesten lezen. Daarbij kon de filosofie van Philo helpen. Zo pikten ze zijn ideeën over seksualiteit op, maar soms gingen ze nog een stapje verder.
U bedoelt dat zij een nog strakkere visie op seksualiteit aanhingen?
Ja, zij hadden eerder iets van ‘seks? liever niet’. Daarin is kerkvader Augustinus natuurlijk een belangrijke figuur. In zijn jonge jaren was hij zelf ongegeneerd seksueel actief. Daar worstelde hij mee. Toen hij zich bekeerde, vond hij dat hij zijn vroegere levenswandel volledig moest afzweren. En dus ging ook seksualiteit op de schop.
In zijn jonge jaren was Augustinus ongegeneerd seksueel actief. Daar worstelde hij mee.
Geen probleem als je dat voor jezelf beslist, maar zijn invloed reikte veel verder. De uiteindelijke celibaatsverplichting voor priesters zal daarvan een gevolg zijn, tenminste in de westerse kerk. In de oosterse kerk zie je niet die incompatibiliteit tussen heiligheid en seksualiteit.
Vanwaar uw fascinatie voor de tijd van de eerste christenen?
Zelf ben ik niet als christen opgevoed. Pas op mijn zeventiende heb ik het geloof ontdekt. Ik las toen de Bergrede en mijn mond viel open. Wat een absoluut fantastische tekst is dat! Door mijn onderzoekswerk heb ik nog meer waardering voor de eerste christenen gekregen. Beeld je die heidense wereld eens in! Dat was een bikkelharde maatschappij.
Ja, alleen al die arenagevechten waren gruwelijk …
Vreselijk gewoon. Ook de armen kenden een verschrikkelijk lot. Er was helemaal niets voor hen voorzien, ze werden bijna volledig aan hun lot overgelaten. Alleen een paar onder hen kenden een vorm van zorg. Zij werden opgenomen in een soort ‘patroon-cliëntsysteem’.
Ook de armen kenden een verschrikkelijk lot.
De patroon was een rijke burger die zich over een aantal cliënten ontfermde. Zij werden bij de patroon thuis uitgenodigd. Daar kregen ze te eten. Sommigen werden ook financieel ondersteund. Als cliënt kon je overleven en had je dus geluk. Vrijgelaten slaven werden automatisch cliënt bij hun voormalige eigenaar. Het was een heel beperkt opvangmodel. Als je daarbuiten viel, had je een ellendig leven.
Natuurlijk waren er welgestelde heidenen met een goede inborst. Als zij zich inzetten voor minderbedeelde mensen straalde dat tegelijkertijd af op hun ego en hun imago.
Hoe zat dat bij joden en christenen?
Joden kenden wel een zorgsysteem. Daarbij zorgde men trouwens niet alleen voor geloofsgenoten maar ook voor hulpbehoevende heidenen. Bij christenen ging het nog veel verder: voor hen was het geen aardig engagement, maar een absolute plicht om voor arme mensen te zorgen. Dat hoorde gewoon bij hun geloof.
voor christenen was het geen aardig engagement, maar een absolute plicht om voor arme mensen te zorgen.
Dat verbaasde vele mensen toen, in de eerste plaats de armen zelf. Daarnaast waren vele intellectuelen geïntrigeerd door die visie en die inzet. Aanvankelijk hadden ze daar trouwens weinig sympathie voor, ze vonden de christenen verwaand.
Christenen verwaand? Hoezo?
Wel, hoe konden ze zo zeker zijn van hun geloof in die ene God? Hoe durfden ze al die andere goden afschrijven? De christenen leken met hun organisatiekunde en al hun initiatieven wel een staat binnen de staat. Dat ervaarden vele burgers – en sommige keizers – als een gevaar voor de samenleving, en daar hebben ze nog gelijk in gekregen ook.
Daarnaast leefden christelijke priesters seksueel zuiver. Niet dat ze allemaal ongehuwd waren – die verplichting komt pas ettelijke eeuwen later – maar ze deden in elk geval niet mee met de losbandige toestanden die bij heidenen gebruikelijk waren.
Vandaar die aantrekkingskracht van het christelijk geloof: als je je bekeerde, veranderde er zoveel in je persoonlijke en maatschappelijke leven …
Ja, voor de mensen toen stond bekering tot het christelijk geloof gelijk aan een omwenteling in hun hele leven. Het voelde als een enorme bevrijding dat je niet meer een hele plejade aan goden te vriend moest houden. Voortaan kon je als christen een persoonlijke relatie onderhouden met één God die je leven als waardevol beschouwde.
Dat was behoorlijk nieuw, ook al vind je daarover bij heidense mysteriegodsdiensten evenzeer belangrijke sporen. De mensen verlangden in die tijd namelijk algemeen naar meer diepgang in hun spirituele beleving.
Dat klinkt behoorlijk modern!
Inderdaad, dat is zo. Tegelijk kostte geïnitieerd worden in een mysteriegodsdienst behoorlijk wat geld. Het was dus alleen voor meer bemiddelde mensen weggelegd. En dan komen die christenen vertellen dat hun geloof gratis is en voor iedereen toegankelijk!
Beeld je eens in dat je ineens hoort verkondigen dat mannen en vrouwen, slaven en vrijen, joden en Grieken gelijkwaardig zijn? Dat was werkelijk revolutionair. Geen wonder dat het christelijk geloof een ongeziene vernieuwende kracht teweegbracht en enorm veel mensen aansprak!
Interview: Ilse Cornu
Ontdek meer in ons dossier ‘Zin in/en seks’!
Maak kennis met de winnaar van de Publieksprijs voor het Spirituele en Christelijke Boek 2022, bio-ethicus Chris Gastmans: ‘Ethiek moet het kloppende hart van gezondheidszorg zijn’. Hij schreef ‘Kwetsbare waardigheid’.
Filosoof Guido Vanheeswijck is de winnaar van het Spirituele Boek 2022 met ‘‘Tegendraadse beschouwingen’. Eerder al liet hij ons zijn beschouwingen over ‘Roetpiet, Mohammed en de heilige koe’ weten …
Daniël De Waele, Ontluikend christendom. Cultuurgeschiedenis van een nieuwe religie in de Griekse-Romeinse wereld, Uitgeverij KokBoekencentrum, Kampen, 2022.
Boeiend artikel? Help ons zin vinden en zin delen:
- klik hier en sluit je aan bij het MagaZijn van de zin!
- laat een reactie achter onder dit artikel
- deel dit artikel met je vrienden en familie
- stuur ons jouw eigen zingevend verhaal op info@magazijn.community
Dank je wel!