Hoe denkt de katholieke Kerk over seksualiteit?

Het minste wat je kunt zeggen, is dat seksualiteit in de katholieke Kerk een ambigu gegeven is. Voor de meeste mensen staat de kerk zowat gelijk aan een vijandige houding tegenover seksualiteit, ingekapseld in een reeks geboden en vooral verboden. ‘Toch is de Bijbel een lofzang op het wonder van de liefde en de seksualiteit,’ zegt theologe en ethica Ilse Cornu. Ze geeft al meer dan twee decennia relationele en seksuele ethiek aan volwassenen, zowel aan het Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen in Schaarbeek als aan het Hoger Instituut voor Godsdienstwetenschappen van het bisdom Antwerpen.  Daarnaast geeft ze les aan de Faculteit Theologie en Religiewetenschappen van de KULeuven en is ze een graag geziene spreekster rond deze thema’s. 

Christendom en seksualiteit: het lijkt een lastig huwelijk. Hoe komt dat?

Dat gaat terug op het vroege christendom. In de evangelies zelf vind je weinig verwijzingen naar seksualiteit en die wordt zeker niet als negatief gezien. Het vroege christendom heeft wel een dubbele visie op seksualiteit. Enerzijds is ze een geschenk van God, anderzijds is ze gevaarlijk. Dat laatste hangt samen met de historische context: in de eerste eeuwen is de Romeinse omgang met seksualiteit eerder primitief en decadent.

Het vroege christendom heeft een dubbele visie op seksualiteit.

De christenen zetten zich daar sterk tegen af, niet in het minst de apostel Paulus. Nogal wat theologen zijn daarnaast beïnvloed door een stroming in de Griekse filosofie die een splitsing maakt tussen ziel en lichaam en seksualiteit ziet als een lagere drift die moet beheerst worden.

Komt hier de erfzonde om de hoek kijken?

Augustinus, de bekendste kerkvader, beïnvloedde als geen ander het kerkelijke en theologische denken rond seksualiteit. Hij had zelf nogal geworsteld met zijn seksualiteit en zag haar als een gevaar. Hij is de bedenker van de term ‘erfzonde’. Die leidde hij af uit het bekende zondevalverhaal (Gn 2,4b – 3,24): Adam bijt in de door God verboden vrucht die Eva hem gegeven heeft nadat de slang haar dat heeft ingefluisterd. Daardoor werd de oorspronkelijke eenheid tussen God en mens verbroken en kwam het kwaad in de wereld. Augustinus meende dat die erfzonde door de seksuele daad werd doorgegeven. En zo werd seksualiteit verbonden met zonde. Overigens was niet iedereen het met hem eens. Wel kreeg hij zeer veel invloed.

Augustinus verbond dit ook met een – om het zacht uit te drukken – vrouwonvriendelijke visie. Volgens hem is de vrouw beeld van God naar de ziel, de man naar ziel én lichaam. Zoals het lichaam aan de ziel moet onderworpen worden, zo moet de man – die geïdenti­ficeerd wordt met het verstand – heersen over de vrouw die gelijkgesteld wordt met gevaarlijke seksualiteit.

Die interpretatie kreeg normatief gewicht. De biechtboeken van de vroege middeleeuwen spraken negatief over seksueel genot. Zelfs in het huwelijk was lustvolle seksualiteit zondig en dus onderworpen aan strenge reguleringen. De voortplantingsfunctie moest voorop staan. Die werd beschouwd als de enige vorm van ‘natuurlijke’ seksualiteit en daarom ook het belangrijkste excuus om de ‘huwelijksplicht’ te voltrekken. Zo sloop argwaan tegenover het aardse, het lichamelijke en het seksuele in de spiritualiteit binnen.

Het is dus de schuld van de kerk? 

Niet helemaal. Die seksueel vijandige houding van de Kerk werd altijd ook meebepaald door sociaaleconomische factoren. Dat was zo in de Romeinse tijd, zoals ik daarnet al zei, en dat was ook zo in de hoge middeleeuwen toen de westerse maatschappij verburgerlijkte. Die visie werd nog sterker in de negentiende eeuw tijdens de Victoriaanse tijd. De burgerlijke degelijkheid van toen onderstreepte het belang van ernst, deugdzaamheid, noeste arbeid en beschaving. En dus werd zelfbeheersing en matiging op alle vlakken van groot belang.  

Kan seksualiteit voor christenen meer zijn dan een zondige activiteit?

Zeker en vast. Sterker nog: de Bijbelse fundamenten zijn bijzonder positief over seksualiteit. Sinds het Tweede Vaticaanse Concilie werden die gelukkig herontdekt. Daar stapte men af van de visie dat seksualiteit uitsluitend moest gericht zijn op voortplanting. Sindsdien hebben de laatste pausen – Johannes Paulus II, Benedictus XVI en Franciscus – altijd weer de schoonheid en goddelijke liefdeskracht van seksualiteit onderstreept.

(beluister hieronder het interview dat Ilse op 10 september 2020 gaf voor het Radio 1-programma ‘De Wereld vandaag’ over uitspraken die paus Franciscus deed in verband met seksueel genot)

Hoezo? Welke positieve boodschap heeft het christendom dan over seksualiteit?

In het scheppingsverhaal zie je hoe God als het ware een ‘koppelaar’ is (lacht). God zorgt namelijk voor een zielsverwant: ‘De Heer God vormde de rib die Hij uit de mens had weggenomen tot een vrouw en bracht haar naar de mens’ (Gn. 2, 22). De extase van de mens die na lang wachten en smachten zijn gedroomde gezellin ontmoet, blijft niet uit: ‘Eindelijk, been van mijn gebeente, vlees van mijn vlees!’ (Gn. 2, 23). De verteller voegt er fijntjes aan toe, met een wijsheid waarin alle geliefden ter wereld zich herkennen: ‘Daarom’ – omwille van die goddelijke hartstocht dus, omwille van die magnetische aantrekkingskracht die hun harten betovert – ‘zal een mens zijn vader en moeder verlaten en zich hechten aan zijn vrouw en die twee zullen één zijn.’ (Gn. 2, 24) God heeft de liefde van geliefden dus zo bedoeld: warm en hartstochtelijk, innig en verbindend. Dat was in die tijd trouwens heel revolutionair: de man stelde zijn vrouw hoger dan de stam en de familie!

Middenin romantiek en sensualiteit barst in dat boek een erotiek open die de geliefden ‘goddelijk’ durven noemen.

Daarnaast vind je in het midden van de Bijbel een schitterend liefdeslied, het ‘Hooglied’. En omdat het opgetekend staat in de Bijbel, betekent dit voor gelovigen zoveel als een wegwijzer naar God. Middenin romantiek en sensualiteit barst in dat boek een erotiek open die de geliefden ‘goddelijk’ durven noemen. Hun vurige tederheid voor elkaar opent een goddelijke ruimte.

Is het daarom dat christenen soms zo’n hoge eisen stellen aan seksualiteit?

Inderdaad. Seksualiteit is een goddelijk geschenk en daarom verdient die ook het diepste respect en de grootste verant­woordelijk­heid. In hun hartstocht kunnen geliefden een vonk van Gods liefdes­vuur ervaren. Dat geschenk vraagt engagement en een andere manier van kijken.

Seksualiteit is een goddelijk geschenk en daarom verdient die ook het diepste respect en de grootste verant­woordelijk­heid.

Waarmee helemaal niet gezegd is dat je christen hoeft te zijn om dit te ontdekken. Waarmee nog minder gezegd is dat alle christenen dit zo beleven. Sommige gelovigen lijden nog steeds onder een negatieve en krampachtige visie op seksualiteit.

Wat kan gelovigen inspireren om positief naar seksualiteit te kijken?

Laten doordringen dat seksualiteit een goddelijk geschenk is. Voor christenen gaat het zelfs nog een stap verder dan dat. Christenen geloven namelijk dat God mens werd in Jezus. Dat betekent een ongelooflijke promotie en erkenning van onze lichamelijkheid. Meer nog: onze lichamelijkheid wordt een uitgelezen plek waar je God kunt ontmoeten en is dus ‘heilig’. Dat is het volslagen tegenovergestelde van argwaan en minachting voor onze seksualiteit en lichamelijkheid. Zoals God zijn liefde aan mensen toont door mens – en dus een seksueel wezen – te worden, zo kunnen mensen via hun lichamelijkheid de taal van goddelijke liefde leren spreken.

Waarom vindt de Kerk dat seksualiteit het best tot haar recht komt in het huwelijk?

Christenen zoeken net als andere mensen naar relaties en seksualiteit met een kwaliteitslabel. Voor christenen roepen liefde, lichamelijke vereniging en verbond elkaar op. Ze geloven dat seksuele intimiteit het best bloeit en het meest gelukkig maakt als partners zich wederzijds onvoor­waardelijk, definitief en exclusief aan elkaar beloven. Daar hebben ze niet alleen goeie psychologische en sociale redenen voor. Christenen proberen ook een beetje op God te gelijken en ze geloven dat ze dat ook kunnen, ook al doen ze dat altijd op een gebrekkige, onaffe en soms knullige manier.

Zoals God zich voor altijd aan de mensen beloofde tot in de lichamelijkheid van Jezus toe, zo willen christelijke partners zich voor altijd aan elkaar beloven tot in hun lichamelijkheid toe. In hun relatie en seksualiteit proberen ze een beetje een icoon te zijn van Gods onverbreekbare liefde. Ze bouwen op hun gemeen­schappelijke verlangen en belofte dat hun trouw sterker zal zijn dan de som van hun wederzijdse onvolkomenheden.

Dat is toch wel een zeer hoog ideaal …

Inderdaad. Voor christenen worden seksualiteit en spiritualiteit op een bijzondere manier met elkaar verweven. Tegelijk spreekt paus Franciscus in zijn inspirerend werkstuk Amoris Laetitia zijn waardering uit voor alle relatie- en gezinsvormen, hoe gebroken ook, waarin mensen liefde en trouw aan elkaar schenken en hun best doen om seksualiteit zo menswaardig en respectvol mogelijk te beleven.

Paus Franciscus wil dat alle relaties en gezinnen respectvol benaderd worden en dat christenen kijken naar wat wel mogelijk is in plaats van te focussen op wat nog niet kan of niet meer kan.

Hij moedigt hen aan om daar voortdurend werk van te blijven maken, kleine groeistapjes te zetten en dankbaar te zijn voor alles wat ze aan liefde geven en ontvangen. Hij wil dat alle relaties en gezinnen respectvol benaderd worden en dat christenen kijken naar wat wel mogelijk is in plaats van te focussen op wat nog niet kan of niet meer kan. Dat noemt hij barmhartigheid. Daarnaast roept hij zowel de Kerk als de maatschappij op om partners en gezinnen zoveel mogelijk te ondersteunen, zodat ze ergens veilig terecht kunnen met hun vragen en moeilijkheden.

Soms krijg je de indruk dat het christendom het celibataire leven hoger inschat dan het huwelijk. Heeft dat ook te maken met de visie op seksualiteit?

In het oerchristendom kijken we dan vooral naar de apostel Paulus. Omdat hij dacht dat Jezus snel zou weerkeren, wilde hij dat alle energie ging naar het voorbereiden van zijn wederkomst. Daarom schatte hij de ongehuwde staat hoger in dan het huwelijk. Dat verdraagt hij als een toegeving aan de menselijke zwakheid of als een remedie tegen onblusbare begeerte.

Ik vertelde daarstraks al over andere tendensen die seksualiteit negatief benaderen. Als je zo denkt, is het onvermijdelijk dat je het celibaat een hogere status toekent. Paus Pius XII schreef in 1954 nog dat diegenen die ongehuwd en maagdelijk blijven omwille van het Rijk Gods, van de Schenker van hemelse gaven een spirituele gift ontvangen die veruit de wederzijdse hulp overtreft die man en vrouw aan elkaar geven. Tijdens het Tweede Vaticaanse Concilie kwam hierin gelukkig een kentering.

Die levensvorm werd hoog ingeschat omdat de kloosterlingen op die manier Jezus navolgden. Jezus is volgens de traditie namelijk zelf niet gehuwd.

Daarnaast speelde ook het ontstaan van het monnikendom in de eerste eeuwen mee. Denk bijvoorbeeld aan de heilige Antonius die als kluizenaar in de woestijn bekoord werd door allerlei verleidingen, waaronder mooie dames.

Hij was de eerste monnik die vele volgelingen kreeg. Daarom staat hij bekend als de vader van het kloosterleven. Die levensvorm werd hoog ingeschat omdat de kloosterlingen op die manier Jezus navolgden. Jezus is volgens de traditie namelijk zelf niet gehuwd. De monniken legden drie geloften af: armoede, gehoorzaamheid en zuiverheid. Het celibataire leven viel onder zuiverheid.

Is dat de fameuze kuisheid?

Inderdaad. Dat woord wordt vandaag soms wat geridiculiseerd, maar het heeft wel degelijk waarde. Niet alleen voor celibatairen trouwens, maar voor iedereen, of je nu wel of niet in een relatie leeft. Kuisheid betekent dat je op een menswaardige, respectvolle, verantwoordelijke en authentieke manier omgaat met je eigen seksualiteit en met die van de ander, dat je seksualiteit leert ervaren als een uitdrukking van liefde.

Kuisheid betekent niets anders dan dat je op een menswaardige, respectvolle, verantwoordelijke en authentieke manier omgaat met je eigen seksualiteit en met die van de ander.

Kuisheid hangt dus nauw samen met de symboolkracht van je lichaam en je seksualiteit. Afhankelijk van je levenskeuze en van de vorm of fase van je relatie kun je dat op een andere manier uiten.

Vroeger focuste de Kerk heel sterk op voortplanting als het eerste doel van seksualiteit. Waarom?

Sinds het Tweede Vaticaans Concilie, dat intussen toch al bijna zestig jaar geleden is, ziet de Kerk de vruchtbaarheid in kinderen niet meer als de eerste bedoeling van seksualiteit in het huwelijk. Wel de bloei van de onderlinge liefde en het levensverbond. Ik merk vaak hoe dat blijkbaar nog altijd niet volledig doorgedrongen is in de perceptie die vele mensen van de katholieke Kerk hebben.

Christenen zien kinderen als de prachtigste tekens van een liefdesrelatie. Vele, ook anders-gelovige en niet-gelovige partners ervaren dat op die manier.

De katholieke Kerk ziet vruchtbaarheid in kinderen uiteraard wel nog altijd als een wezenlijk kenmerk van zinrijke seksualiteit in het huwelijk. Samen kinderen verwachten en opvoeden is een intense vorm van relatievruchtbaarheid. Christenen zien kinderen als de prachtigste tekens van een liefdesrelatie. Vele, ook andersgelovige en niet-gelovige partners ervaren dat op die manier. De meeste stellen dromen van kleine hummeltjes die hun geluk compleet maken. Een hongerig, nat en schreeuwend baby’tje helpen opgroeien tot een jonge man of vrouw die op eigen benen kan staan en de wereld vol vertrouwen en mildheid instapt, is een behoorlijke uitdaging. In zo’n levenswerk krijg je kansen bij de vleet om je liefdesbekwaamheid en creativiteit als mens en als partner aan te scherpen. Je leert jezelf en je partner op onverwachte manieren kennen als je middenin de nacht luiers ververst, waakt bij je zieke kleuter of in de clinch gaat met een opstandige tiener. Weinig ouders zullen dit tegenspreken.

Dat uit seksueel contact kinderen geboren kunnen worden, is een onbetwistbaar gegeven. Het oorzakelijke verband tussen seksueel contact en zwanger­schap drong in de loop van de geschiedenis slechts langzaam door, maar toch kon ook de Bijbelse mens niet voorbij­gaan aan die mysterieuze kracht. Zoals God Schepper van alle leven is, zo kan de mens medeschepper van leven zijn. God zegt in het eerste scheppingsverhaal: ‘Wees vruchtbaar en word talrijk.’ Voortplanting was dus een opdracht, maar ook een geschenk van God. Gezegend worden met een talrijk nageslacht was de uitgelezen manier waarop God toonde dat Hij een verbond met zijn volk sloot.

Waarom is de katholieke Kerk tegen anticonceptie?

In zijn brief Amoris Laetitia zegt paus Franciscus in nummer 222 niet dat kunstmatige anticonceptie niet oké is, wel dat natuurlijke vruchtbaarheidsritmes van geboorteregeling het best worden aangemoedigd. In heel zijn denken, schrijven en spreken legt de paus voortdurend de nadruk op het persoonlijke geweten en op het belang om van daaruit samen te onderscheiden wat de liefde het beste dient. Hiermee borduurt hij verder op het Tweede Vaticaanse Concilie.

De zorgzaamheid waarmee de Kerk onze vruchtbaarheid omringt, heeft te maken met alles wat ik daarstraks al vertelde. Daarnaast vindt de Kerk het heel belangrijk dat als je onvoorwaardelijk en voor altijd van iemand wil houden, je je dan ook veilig aan elkaar kunt hechten met je hele wezen. Dat betekent dat je geen enkel aspect van je persoonlijkheid hoeft achter te houden. Je wil alles met elkaar delen. En dus geef je je ook aan elkaar met je vermogen om leven door te geven en dus vader of moeder te worden. Principieel openstaan voor kinderen blijft daarom een wezenlijke pijler van een christelijk huwelijk.

Is de Kerk daarom tegen homoseksualiteit?

De Kerk is niet tegen holebi’s als mensen en veroordeelt scherp alle vormen van discriminatie, geweld en onrecht tegen hen. De Kerk worstelt wel met de vraag hoe ze tegenover homoseksueel gedrag moet staan. Je hebt verschillende interpretatiestromen die allemaal voor- en tegenstanders kennen.

De bekendste kerkelijke visie is dat homoseksualiteit tegennatuurlijk is …

Inderdaad wijzen sommigen homoseksualiteit af vanuit een visie op wat ‘natuurlijke’ seksualiteit is. Als je de voortplantingsfunctie en dus ook de man-vrouw-relatie als enig criterium voor ‘natuurlijke’ seksualiteit beschouwt en deze ‘natuurlijke’ seksualiteit beschouwt als Gods wil, zul je niet-procreatieve vormen als onnatuurlijk, niet-wezenlijk en ook als zondig beschouwen. Die seksuele gedragingen missen dan hun noodzakelijke, wezenlijke en Godgegeven oriëntering en doel: je mist het man-vrouw-aspect en je kunt geen kinderen krijgen. Deze visie gaat hand in hand met de overtuiging dat je mild, zorgzaam en barmhartig met deze ‘zondaars’, zoals trouwens met alle andere zondaars, moet omgaan.

Je sprak van verschillende visies?

Ja, een andere visie spreekt niet zozeer in termen van ‘tegennatuurlijk’ en ‘zondig’ gedrag, maar gebruikt zachtere woorden. Deze argumentatielijn wijst erop dat seksueel actieve holebi’s eenzijdig ‘hetzelfde’ beklemtonen in hun intiem gedrag: het gaat om man-man- of vrouw-vrouw-contact. Het ‘lukt’ hen op seksueel vlak niet om met het seksueel verschil tussen man en vrouw om te gaan. Dat is nochtans belangrijk, zo wordt betoogd in deze visie, omdat de erkenning van het seksuele anders-zijn bepalend is voor de erkenning van God als de gans Andere. Daarnaast is het ook belangrijk voor je eigen identiteit als seksueel wezen. God heeft ons namelijk geschapen als man en vrouw, niet als man en man of vrouw en vrouw. Vanuit deze argumentatie beschouw je homoseksueel gedrag als ‘onvolkomen’ omdat er iets ‘ontbreekt’, er is een ‘leemte’ aanwezig in de seksualiteit van holebi’s. Toch benader je die niet meer zo scherp moreel als in de vorige benadering, je beschrijft eerder de situatie. Ook hier kun je je pastoraal mild opstellen.

Zijn er in de Kerk ook positievere geluiden rond homoseksualiteit?

Zeker. Deze benadering kent aan homoseksualiteit een positieve en eigen bijdrage toe. Homoseksualiteit wordt hier niet gezien als een afwijking, maar maakt deel uit van het plan van God. Genderdiverse seksualiteit is dan een variatie en soms zelfs een aanvulling op heteroseksualiteit. Holebi’s leveren hun eigen bijdrage in de opbouw van een menswaardige samenleving. Hun relationele en seksuele gedrag moet net als bij hetero’s getoetst worden aan het criterium van trouwe liefde.

In De Standaard stond onlangs een uitspraak van paus Franciscus. Hij had een privégesprek met Juan Carlos Cruz, die als kind herhaaldelijk werd misbruikt door een van de beruchtste pedofielen van Chili. Het slachtoffer vertelde aan de paus dat hij homoseksueel is, waarop de paus zou geantwoord hebben: ‘Juan Carlos, dat je homo bent, maakt niet uit. God heeft je zo gemaakt en hij houdt van jou. Mij maakt het niets uit. De paus houdt van jou zoals jij bent. En jij moet gelukkig zijn met wie je bent.’ Dat vertelde Juan Carlos in de Spaanse krant El Pais.

Hoe komt het dat gelovigen zo verschillend denken over homoseksualiteit?

Elke visie vertrekt van een specifiek mens-, Gods-, maatschappij- en Kerkbeeld en legt passende Bijbelteksten voor om de eigen argumentatie te onderbouwen. De uitleg van die Bijbelteksten wordt dan weer meebepaald door de mate waarin je wetenschap wel of niet integreert. Een belangrijke vraag is daarom: in welke mate mogen ervaringen en wetenschappelijke bevindingen over genderdiverse seksualiteit in het bijzonder en over seksualiteit in het algemeen Bijbelteksten en traditionele standpunten uitdagen?

Dit interview werd voor het eerst gepubliceerd op 25 mei 2018.

Interview: Johan Van der Vloet
Coverfoto Ilse Cornu © MagaZijn

Boeiend artikel? Help ons zin geven en delen

• klik hier en sluit je aan bij het MagaZijn van de zin!
• laat een reactie achter onder dit artikel
• deel dit artikel met je vrienden en familie
• stuur ons jouw eigen zingevend verhaal op info@magazijn.community

 Dank je wel!