Advocaat Jef Vermassen verwoordde het al meermaals: ‘In ieder van ons schuilt een potentiële moordenaar. Mijn ervaring is dat wij allen in staat zijn om een levensdelict te plegen, mits welbepaalde omstandigheden allemaal tegenzitten. Het gaat om een emotionele ontsporing van waaruit mensen dingen doen waarvan ze achteraf zeggen: was ik dat? Hoe is het mogelijk? Dat is omdat we met een duistere kant in ons leven zitten die we eigenlijk moeten leren kennen.’(1)

Spectaculair geweld valt op. Toch kan ook minder zichtbaar geweld kan behoorlijk ondermijnend zijn: psychisch geweld, dominantie, onderdrukking, overroepen worden, huiselijk geweld, pesten op school en de werkvloer, manipulatie,… Geweld is zo subtiel dat zelfs de plegers zich vaak niet eens bewust zijn dàt ze het gebruiken. Wie bijvoorbeeld in een echtelijke of professionele discussie anderen met ‘onbetwijfelbare’ argumenten wil overtuigen van zijn standpunt, kan uiterst gewelddadig zijn: de ander wordt overruled en krijgt geen kans om zijn aanvoelen, verlangens en argumenten tot expressie te brengen.

My name is Bond

Dader- en slachtofferschap lopen vaak door elkaar.

Waarom zijn we zo gefascineerd door geweld en stoot het ons tegelijk af? Net als in een Bondfilm zitten we te wachten tot de dader, die scène na scène perverser en misdadiger wordt, op liefst gruwelijke wijze aan zijn einde komt. In de praktijk is het veel ingewikkelder en lopen dader- en slachtofferschap vaak door elkaar. Wraak is zelden zoet.

Hoe kunnen we met agressie in onszelf en de ander omgaan, zonder onze eigen integriteit te verliezen en die van de ander te respecteren? Hoe kunnen we geweld benoemen, afwijzen en een halt toeroepen zonder zelf – al dan niet passief – gewelddadig te worden? De Franse filosoof Michel Marzano noemt geweld ‘alles wat eraan bijdraagt de andere weg te vegen, fysiek of psychisch.’ (2)

Voor Jo Hanssens, gewezen voorzitter van Pax Christi Vlaanderen, is geweld alles wat de ander verhindert zichzelf te ontwikkelen: van domineren in een relatie tot mensen economisch en sociaal onderdrukken. Geweld roept geweld op, ofwel tegen de geweldenaar, ofwel tegen jezelf door je te laten overheersen en jezelf zo ‘geweld’ aan te doen. Die mechanismen maken geweld erg complex. We wijzen het af en zien de ander tegelijk snel als vijand. En hoe moeten we het vaak extreme geweld in films en games uitleggen? Is het een sublimatie voor agressie of lokt het die net uit?

Agressiviteit is een vitale kracht tot zelfbehoud.

Op de divan

Psychologen buigen zich al lang over deze thematiek. Geweld is een gevolg van agressie, en die mogelijkheid zit in ieder van ons. Biologisch gerichte psychologen koppelen dit aan onze overlevingsdrang. Die hebben we evolutionair geërfd. Agressiviteit is een vitale kracht tot zelfbehoud. Wie zich niet verdedigt in een gevaarlijke omgeving is ten dode opgeschreven. Agressie is verbonden met angst voor de ander. Geweld komt meer voor in stedelijke contexten. Daar hebben mensen minder ruimte en voelen ze hun territorium sneller bedreigd.

Dubbelzinnige wet

Sigmund Freud gaat nog een stap verder. Hij meent dat agressie erop gericht is de ander te vernederen en te vernietigen. Dat heeft dan weer te maken met onze oerdrift, de beroemde libido, die op zelfhandhaving is gericht. Agressie en geweld horen voor Freud daarom tot de menselijke natuur, als een soort instinct. Dat verklaart waarom hij zoveel belang hecht aan de wet die grenzen oplegt aan de drift.

Het Oedipuscomplex is daarvan een symbolisch voorbeeld: de jongen wil zijn vader vermoorden om zijn moeder voor zich alleen te hebben. De wet, in dit geval de vader, legt het kind een grens op: de moeder is niet relationeel beschikbaar voor het kind want ze hoort bij de vader.

Hoe we de wet beleven, zal altijd dubbelzinnig blijven. We haten zowel de grens als de grenszetter en tegelijk maakt die grens samenleven mogelijk. Freud grondt op die manier de moraal in wat hij het Ueberich noemt: een instantie in onszelf die de uitleving van onze agressie limieten oplegt. Melanie Klein, een leerlinge van Freud, verbindt agressie met de woede, frustratie en angst van het kind dat overgeleverd is aan zijn ouders en zich niet aan hun macht kan onttrekken. Als die agressie niet op een gepaste manier wordt opgevangen, leidt ze later tot ambivalente en agressieve gevoelens tegenover anderen en de maatschappij.

De wet – juridisch of moreel – lijkt geen voldoende garantie om op een volwassen manier te kunnen omgaan met agressie.

Psychoanalytici zijn duidelijk geen optimisten… Als we met deze bril naar geweld kijken, wordt duidelijk waarom mensen die ‘zichzelf’ verliezen – zoals in een huiselijk drama – tot extreem geweld overgaan: ze hebben het gevoel dat ze anders niet meer ‘bestaan’. Dit noemt men in de psychologie de-individuatie: de agressie wordt zo groot dat het individu zichzelf niet meer onder controle heeft en letterlijk ‘buiten zinnen’ is. Het slachtoffer van agressie wordt op dat moment ontdaan van zijn menselijkheid: hij wordt een object op wie de frustratie agressief wordt uitgewerkt.

De wet – juridisch of moreel – lijkt geen voldoende garantie om op een volwassen manier te kunnen omgaan met agressie. Tijdens explosieve momenten speelt ze zelfs nog nauwelijks een rol. Klassiek voorbeeld: het verkeer zit je niet mee, je komt te laat en je baas is lastig, en jij werkt dat uit op je ondergeschikte. Of als je die niet hebt: op het bureau of ander meubilair…

Afhankelijk van de sociale omgeving en de waarden die daar gelden, kan geweld voordeel en prestige opleveren.

Sociale psychologie legt de nadruk op aangeleerde agressie. Ze ontkent niet dat agressie een menselijk kenmerk is, maar zegt dat agressief gedrag ook aangeleerd is. Afhankelijk van de sociale omgeving en de waarden die daar gelden, kan geweld voordeel en prestige opleveren. Ook imitatie speelt daarin een rol. Als significante personen gewelddadig zijn, is de kans groot dat kinderen en jongeren dit gedrag nabootsen.

Bevriezen, vluchten of vechten

Geen eenduidige oorzaak dus voor het kantelen van onze agressieve mogelijkheid naar daadwerkelijk geweld. Niet iedereen die in een gewelddadige omgeving opgroeit, angstig of gefrustreerd is, gaat over tot geweld. Agressie en geweld zijn complexe, multifactoriële fenomenen. Ze kunnen je doen bevriezen (angst), vluchten (depressie) of vechten (tegenagressie). Dat zijn de drie bekende reacties op stress: freeze, fight or flight.

Hoe we met agressie in onszelf en de ander omgaan, heeft te maken met hoe we naar onszelf en onze medemens kijken.

Agressie zit in ons. Dat is een neutraal gegeven en dus op zich niet goed of slecht. Het komt er wel op aan er goed mee om te gaan. Hoe doen we dat? Dat hangt af van de manier waarop we naar onszelf en onze medemens kijken. En die houding wordt dan weer mee bepaald door onze opvoeding, ons karakter en wat we meemaakten.

(1) Interview in het magazine Ilse CORNU & Johan VAN DER VLOET (red.), Tussen goed & kwaad. Over schuld en vergeving, Halewijn, Antwerpen, 2010, p. 10. (2) Michel MARZANO, Dictionnaire de la violence, Paris, PUF, 2011.

Tekst: Johan Van der Vloet