Wat moeten we doen? Die vraag van de Duitse Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant (1724-1804) over het morele handelen van de mens beantwoordden de filosofen van de moderniteit op verschillende manieren. Sinds de Verlichting wordt moraal namelijk steeds meer losgemaakt van religie. En als we geen goddelijk criterium hebben, hoe weten we dan wat goed is? De Engelse filosofe Iris Murdoch (19819-1999) is vooral bekend als romanschrijfster, maar ze liet ook een boeiend moraalfilosofisch werk achter. Voor haar is onze innerlijke wereld de basis van morele groei. Dat inspireerde filosofe Katrien Schaubroeck in haar eigen zoektocht. Die pende ze neer in ‘Iris Murdoch. Een filosofie van de liefde.’ Lees tot het einde en schrijf je in voor de gratis studiedag!
Murdoch leeft in de tijd dat het existentialisme van de Franse filosoof Jean-Paul Sartre (1905-1980) en het behaviorisme furore maken. Voor Sartre is de wil de zetel van de moraal. Als vrije wezens zijn we gedwongen om beslissingen te nemen en daar moeten we dan ook volledig achterstaan. Dat maakt een daad ‘goed’.
In het spoor van de taalfilosofie van Wittgenstein betwijfelen behaviouristen het bestaan van innerlijke gedachten. Alles is handelen, het innerlijke denken is daarvan hoogstens een kopie. De betekenis van een handeling ligt uitsluitend in wat je kunt observeren. Dat leidt soms tot hilarische theorieën, zoals bij de Britse filosoof Ayer, die moraal ‘boe-hoerageroep’ noemt. Morele oordelen zijn uitspraken over persoonlijke smaak. En dus is het onzin om over morele waarheid te spreken, je moet gewoon aanvaarden dat er geen morele standaard kan bestaan.
De schoonmoeder
In die discussie neemt Iris Murdoch een heel eigen standpunt in. ‘Het is niet stil en duister van binnen’, schrijft ze. Ze pleit voor het herontdekken van de ziel, begrepen als het innerlijke leven van de mens. Denken, zien en voelen vormen de zetel van de moraal. Murdoch toont dit aan in haar bekende verhaal van de schoonmoeder in haar essay ‘De notie van volmaaktheid’ (The idea of perfection). Ze beschrijft een vrouw die vijandig staat tegenover haar schoondochter. ‘Ze vindt de schoondochter onvoldoende verfijnd, vulgair, onbeleefd en een beetje kinderachtig. Ze houdt niet van haar accent en van de manier waarop ze zich kleedt.
‘Zorgvuldig en onpartijdig werpt ze een nieuwe blik op haar schoondochter.’
De schoonmoeder is een intelligente en welmenende vrouw. Ze is in staat om aan zichzelf en haar eigen oordeel te twijfelen. Ze wil zich niet laten gijzelen door de clichématige gedachte dat haar arme zoon beneden zijn stand is getrouwd met een dwaze, vulgaire meid. De vrouw zegt tegen zichzelf: ‘Ik ben ouderwets en overdreven gehecht aan conventies. Misschien ben ik bevooroordeeld en bekrompen. Of snobistisch. Ik ben zeker jaloers. Laat me eens opnieuw kijken.’ Zorgvuldig en onpartijdig werpt ze een nieuwe blik op haar schoondochter. Zo ontdekt ze dat zij niet vulgair is, maar verfrissend eenvoudig. Niet onbeleefd, maar spontaan. Niet luidruchtig, maar vrolijk. Niet vermoeiend en kinderachtig, maar heerlijk jeugdig.’ (p. 6)
Katrien Schaubroeck vindt het cruciaal voor de filosofische betekenis van deze anekdote dat de vrouw haar negatieve gedachten nooit in de praktijk omzet. De twijfels blijven een innerlijk proces. Daarmee is het punt van Iris Murdoch gemaakt: de werkelijkheid is geladen met waarden en je moet nauwkeurig kijken. Dit kijken maakt een innerlijk proces mogelijk en precies daardoor groei je. Cruciaal daarin is ‘ontzelving’: je ontdoen van je ego en plaats maken voor je ziel, je hart. Zo kan je je eigen oordeel doen groeien, zoals in het voorbeeld van de schoonmoeder.
‘Liefde is het uiterst moeilijke besef dat iets anders dan jezelf echt is.’
De kracht achter en in dit zien en groeien is de liefde. Die is fundamenteel het besef dat andere mensen net zoals jij bestaan. ‘Liefde is het uiterst moeilijke besef dat iets anders dan jezelf echt is’, zegt Murdoch. Eens je dit beseft, is ‘ontzelven’ de basis voor ‘eudaimonia’, een term die Plato en Aristoteles gebruikten. Ze bedoelden daarmee een leven waarop je tevreden terugblikt omdat het zin heeft gehad. Je doet jezelf een plezier als je ‘ontzelft’. Katrien Schaubroeck illustreert dat met een voorbeeld uit haar eigen leven: door te starten met vrijwilligerswerk kreeg ze weer zin in haar proefschrift.
Heerlijk ambitieus
Murdoch is voor de auteur een inspiratiebron omdat ze ‘heerlijk ambitieus is in haar ideeën over wat een goed mens is. Ze kent de zwakheden van de menselijke soort maar al te goed. Die beschrijft ze met veel humor in haar romans.’ (p. 76). Ze biedt met haar centraal stellen van de liefde een moreel rijkere attitude dan die van ‘respect’, die vandaag de moderne moraal regeert. Die is te zeer gericht op wat je niet moet – mag doen. Murdoch pleit voor morele zelfverbetering en die veronderstelt inspanningen om dingen net wel te doen. Schaubroeck concludeert: ‘Zouden we met liefde voor elkaar niet meer bereiken dan met de gepolariseerde, gefragmenteerde samenleving waarin iedereen elkaars mening duldt zolang die er maar niet in geïnteresseerd hoeft te zijn’? (p. 78).
Een goed geschreven en rijk boekje dat je onderweg heel wat over de moderne moraalfilosofie leert. Leuk ook dat het geschreven is vanuit een eigen zoektocht naar aanleiding van een gesprek aan zee met haar eigen schoonmoeder (!). De uitgave is zeer verzorgd: het handige zakboekformaat wordt gecombineerd met keurig papier en dito typografie.
Tekst: Johan Van der Vloet
Gratis studiedag op 17 mei!
Op maandag 17 mei organiseren Rob Compaijen en Katrien Schaubroeck een studiedag over Iris Murdoch als (moraal)filosofe. Op de studiedag nemen jonge én gevestigde stemmen uit de Vlaamse en Nederlandse filosofie het woord. Dat zijn Edith Brugmans, Lotte Spreeuwenberg, Katrien Schaubroeck, Rob Compaijen, Mariëtte Willemsen en Hannah Marije Altorf.
Aanmelden is gratis. Meer informatie vind je hier!
Katrien Schaubroeck, Iris Murdoch. Een filosofie van de liefde, Letterwerk, Borgerhout, 2019.
Boeiend artikel? Help ons zin geven en delen
- klik hier en sluit je aan bij het MagaZijn van de zin!
- laat een reactie achter onder dit artikel
- deel dit artikel met je vrienden en familie
- stuur ons jouw eigen zingevend verhaal op info@magazijn.community
Dank je wel!
