Unieke inkijk in het Vaticaanse labyrint

‘In Rome is er veel geloof. Iedereen laat namelijk een stukje van het zijne achter.’ Dit onder katholieken bekende grapje vertolkt de ambigue indruk die je hebt als je Rome en met name het Vaticaan bezoekt: pracht en praal die de indruk van een arrogante machtskerk oproepen. Emmanuel Van Lierde, hoofdredacteur van het christelijke opinieblad Tertio, ontpopte zich doorheen de jaren als ‘Vaticanist’. Hij haalde de wereldpers door een interview met de paus himself te versieren. In de vele gesprekken die hij voerde met kardinalen, curieleden, religieuzen, professoren en Belgen in de ‘eeuwige stad’ ontvouwt zich een divers en complex beeld van wat voor buitenstaanders een burcht is met allerlei intriges achter de schermen. Die gesprekken werden nu gebundeld en geven een unieke inkijk. Gelovig of niet gelovig, dit binnenzicht in het Vaticaan is een must-read voor ieder die zich een genuanceerd oordeel wil vormen over deze merkwaardige stadstaat en zijn bewoners.

Wat was jouw drijfveer om zoveel mensen te gaan interviewen in het Vaticaan?

In 2014 vroeg toenmalig Tertio-hoofdredacteur Geert De Kerpel me om de Vaticanist van dienst te worden voor ons weekblad. Sindsdien ga ik een paar keer per jaar een week naar Rome. Dan hou ik telkens een serie interviews, niet alleen met medewerkers van de Romeinse Curie maar ook met academici of Belgen in Rome. De reden van de reis was vaak een groot event in Rome. Zo was ik er tijdens de vier synodes die ondertussen tijdens dit pontificaat plaatsvonden: de twee over het gezin in oktober 2014 en oktober 2015, de jongerensynode in oktober 2018 en de synode over het Amazonegebied in oktober 2019. Bij elke reis kwamen uit de interviews en ontmoetingen ook tips voor nieuwe gesprekspartners. Het idee groeide om de interviews te bundelen met extra commentaren ter gelegenheid van het twintigjarige bestaan van Tertio. Toen ik alle mensen opsomde, stond ik er zelf versteld van over hoeveel ontmoetingen het ging. We moesten zelfs een selectie maken, want we wilden ons tot maximum 320 pagina’s beperken. Het hadden er 500 kunnen zijn.

Je hebt niet de minsten geïnterviewd. Hoe is het je gelukt die te strikken?

Toen ik de eerste keer naar Rome trok voor Tertio, dacht ik: hoe daaraan te beginnen? De logica was om bevriende Belgen te polsen, niet alleen om zelf een interview te geven, maar ook met de vraag of ze andere Romeinse contacten konden aanbevelen en eventueel wilden bemiddelen voor een interview. Zo waren onder anderen de priesters Jan Dumon, Gaby Quicke, Dirk Smet en jezuïet Mark Rotsaert een grote hulp. Die laatste tipte veel professoren, de anderen openden deuren in de Romeinse Curie.

De uitschieters in de interviews zijn beslist paus Franciscus en kardinaal Pietro Parolin, de staatssecretaris. Die kun je niet zomaar strikken.

En zoals gezegd: de ene deur opende vaak een andere. Soms was enig aandringen nodig voor een interview of kwam er niet meteen witte rook. Toch moet ik beklemtonen dat het meestal vlot ging om interviews te regelen. Je bent zowat altijd hartelijk welkom en ik merkte vaak een oprechte bekommernis en liefde voor de kerk. Een groot voordeel als Belg is onze talenkennis. Die maakt het mogelijk allerlei mensen te spreken. De uitschieters in de interviews zijn beslist paus Franciscus en kardinaal Pietro Parolin, de staatssecretaris. Die kun je niet zomaar strikken.

Ook daar hielpen aanbevelingen om toegang tot hen te krijgen. Voor de paus was het de Gentse bisschop Luc Van Looy die een verzoekbrief schreef, met succes. Soms kan een aanbeveling van iemand anders ook negatief werken. Er zijn bisschoppen en kardinalen die liefst rechtstreeks benaderd worden. Je moet soms wat lef hebben en hen meteen een brief sturen. Heel vaak kwam er zo ook een gunstig antwoord.

Wat opvalt, is dat er heel wat verscheidenheid in opvattingen is, meer dan de buitenstaander vermoedt. De indruk die het boek bij me achterlaat, is dat er een duidelijke tegenstelling is. Aan de ene kant heb je de mensen die vinden dat de Kerk de waarheid in pacht heeft en dat de wereld die moet aanvaarden. Aan de andere kant heb je de kerkmensen die in de lijn van paus Franciscus echt in gesprek willen gaan met ‘de wereld’. Ik denk dan vooral aan Gianfranco Ravasi en James Corkery. Toch lijken de eersten nog in de meerderheid. Klopt dat met jouw aanvoelen?

Die diversiteit aan het licht brengen, behoort echt tot het opzet van het boek. Rome is niet één hiërarchisch bolwerk. Je ontdekt daar evengoed een veelheid aan opvattingen. Rome is ook niet alleen het Vaticaan. Dat wilde ik eveneens in de verf zetten: er zijn de oversten van religieuze orden en congregaties, er zijn de vele pauselijke universiteiten en hun academici, er zijn de nieuwe religieuze bewegingen… Er is zoveel meer dan de paus en de Curie. Ik wilde zeker niet één stroming in de verf zetten. Ik denk niet dat de groep die nog altijd denkt de waarheid in pacht te hebben, in de meerderheid is. Zelfs onder hen bemerkte ik meer subtiliteit dan vaak gedacht. Ze beseffen dat je vandaag de zaken niet meer met het vingertje uit de hoogte kan opleggen. Ze beseffen dat dat niet meer werkt.

Rome is niet één hiërarchisch bolwerk. Je ontdekt daar evengoed een veelheid aan opvattingen.

Het boek is een tijdsopname en tegelijk waren het belangrijke jaren voor de Kerk. Paus Franciscus is geen revolutionair, en toch heeft hij al veel verandering gebracht tijdens de voorbije zeven jaar. Dat merk je door eens de balans op te maken en deze interviews en impressies uit Rome te lezen. Er is een paradigmaverschuiving die paus Franciscus stap voor stap doorvoert, een mentaliteitswijziging. En ondertussen is die misschien toch al sterker doorgedrongen dan we denken: het is Franciscus’ droom van een meer synodale Kerk, een Kerk die de dialoog met de wereld aangaat over de grote uitdagingen van deze tijd: armoede, migratie, milieu,…

‘Het best bewaarde geheim van de Kerk is haar sociale leer,’ citeer je ergens in het boek. Heel wat mensen die je interviewt, hebben het over die sociale dimensie van het geloof. De Kerk heeft inderdaad heel vooruitstrevende standpunten over migratie, economie en ongelijkheid. Denk je dat ze daarmee een rol kan spelen in het zoeken naar een nieuwe samenleving en nieuwe economie, zoals we nu na corona hopen te doen?

Al sinds paus Leo XIII en nog sterker sinds het Tweede Vaticaans Concilie is de rooms-katholieke Kerk ervan overtuigd dat ze als een ‘expert in humaniteit’ iets te vertellen heeft aan de wereld. Sta me toe hier te verwijzen naar de toespraak op uitnodiging van de Franse bisschoppen door president Emmanuel Macron in het Collège des Bernardins in Parijs op 9 april 2018. ‘Wat belangrijk is, is het sap,’ zei hij, verwijzend naar de christelijke wortels van Frankrijk en van Europa. ‘Ik ben ervan overtuigd dat dat katholieke levenssap nog altijd onze natie bevrucht en leven geeft. Daarom ben ik vanavond hier, om u te zeggen dat de Republiek veel van u verwacht. In het bijzonder verwacht zij drie giften van u: het geschenk van uw wijsheid, het cadeau van uw engagement en de gave van uw vrijheid,’ zei Macron daar tot de kerkgemeenschap.

Wij, katholieken, hebben inderdaad meerdere schatten aan wijsheid en diepgang te bieden aan de wereld. En meer nog dan woorden spreken daden. Vanuit de Kerk zijn er tal van mooie caritatieve initiatieven ontstaan door de eeuwen heen en ook nu nog. Dus ja, dat sociaal-maatschappelijke engagement geeft een relevantie en geloofwaardigheid aan de Kerk.

Welk gesprek of welke figuur is je het meest bijgebleven?

Dat is een moeilijke vraag, het is lastig kiezen, maar de meest memorabele Rome-week blijft die van november 2016. Toen stond niet alleen het interview met paus Franciscus geprogrammeerd, er was ook het consistorie waarin aartsbisschop Jozef De Kesel kardinaal werd gecreëerd. Op diezelfde dag van het pausinterview ging ik ook langs bij kardinaal Gerhard Ludwig Müller, toen de prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer. Ik had meer zenuwen voor dat gesprek dan ’s middags bij de paus. En in die week mocht ik nog twee bijzondere interviews hebben: één met Arturo Sosa, de nieuwe generale overste van de jezuïeten – ook wel eens de zwarte paus genoemd – en een ander met de Filipijnse kardinaal Luis Antonio Tagle, wie weet de volgende paus. Hij is de huidige prefect van de Congregatie voor de Evangelisatie van de Volkeren maar wordt intussen wel eens de ‘rode paus’ genoemd. Drie pausen ontmoeten in één week, toch wel hoogst bijzonder (lacht).

In die week waren er zoveel bijzondere ontmoetingen en gebeurtenissen na elkaar, dat dat toch wel het sterkst blijft hangen in mijn geheugen. Tegelijk is het een voorrecht van een journalist om her en der ter gelegenheid van die interviews en gebeurtenissen op plaatsen te mogen komen die anderen niet meteen te zien krijgen in Rome. Om maar een voorbeeld te geven: tijdens de grote liturgische vieringen op het Sint-Pietersplein kunnen journalisten, fotografen en cameramannen die volgen, boven op de colonnade van Bernini. Fantastisch zicht!

Hoe kijk je als hoofdredacteur van een christelijk weekblad naar de Kerk in Vlaanderen?

De ondertitel van mijn boek luidt: kruispunt van de wereldkerk. Daar ligt een les voor ons: de Kerk is veel ruimer dan onze Kerk in Vlaanderen, wij zijn niet het centrum van de wereld. Zelf ervaar ik dat telkens als een grote rijkdom: dat we een wereldkerk zijn en behoren tot een zeer grote familie die contacten heeft tot in de uithoeken van de wereld. Bij ons mag de Kerk dan al in crisis zijn, elders groeit ze. Het is soms een les in nederigheid: de ideeën die wij koesteren over de samenleving en de Kerk zijn niet per se de beste of de enige juiste. Er zijn veel alternatieven en andere visies mogelijk.

Rome is een begenadigde plek van uitwisseling en ontmoeting met de hele wereld. Het is belangrijk over het muurtje te kijken, buitenlandse stemmen te horen en inspiratie te zoeken in wat elders in de wereld en in de Kerk gebeurt. Dat kan ons zuurstof geven en helpen om niet verkrampt om te gaan met onze situatie in Vlaanderen.

Hoe verder je in het boek grasduint, hoe meer je die inspiratie vanuit de wereldkerk kunt ontdekken. Dat begint bij de kardinalen die niet in Rome werken, maar in een aartsbisdom. Daarna volgen de academici, de stichters van nieuwe religieuze bewegingen en de Belgen. Zij spreken meer vrijuit dan Curie-medewerkers en daar vindt de lezer wellicht meer frisse geluiden. Nogmaals: het opzet van het boek is de diversiteit aan het licht te brengen, zowel in Rome als in de wereldkerk. Laat u als lezer verrassen door dat veelzijdige Rome!

Interview: Johan Van der Vloet
Foto’s © Emmanuel Van Lierde
Coverfoto © Emmanuel Van Lierde: ontmoeting op de jongerensynode (oktober 2018) met vlnr Mgr Dirk Smet, Mgr Luc Van Looy, Paus Franciscus, Mgr Jean Kockerols en Emmanuel Van Lierde