Eind januari sprak hij nog voor een volle Lotto Arena in Antwerpen, met op de eerste rij toonaangevende politici en ondernemers. Bill Gates, Mark Zuckerberg en Barack Obama prijzen zijn boeken de hemel in. Yuval Noah Harari, de geschiedenisprofessor uit Israël, verdiepte zich aanvankelijk in middeleeuwse krijgskunde. Nu is hij de intellectuele rockster van deze tijd. Meer nog, hij krijgt de allures van een goeroe toegemeten. Harari is niet enkel een historicus die een goed verhaal kan vertellen. Hij heeft het ook over geluk en existentiële vragen.
Eerlijk, ik ben van nature geneigd bijzonder kritisch naar hypes te kijken, maar de lectuur van Sapiens en Homo Deus werkt verslavend. Zijn synthetisch vermogen en de manier waarop Harari de menselijke evolutie in kaart brengt, zijn fascinerend. In Sapiens vertelt hij het verbluffende succesverhaal van de mensheid: hoe die het op luttele tijd – in het zicht van de geschiedenis dan toch – schopte tot heerser van de wereld. Dat dit mogelijk was, heeft volgens Harari alles te maken met onze cognitieve plasticiteit. Mensen hebben een groot leervermogen en een bewustzijn. Hoe we daaraan geraakt zijn, is een mysterie waarvoor Harari verder geen uitleg zoekt. In elk geval maakt dat bewustzijn ons nieuwsgierig en doet het ons zoeken naar nieuwe mogelijkheden. Dat illustreert hij op grappige wijze door het voorbeeld te geven van de chimpansee: die is niet geïnteresseerd in verre reizen om de cultuur van andere chimpansees te leren kennen, terwijl mensen dat net graag en veel doen.
Die cognitieve revolutie creëerde een nieuwe nood: we hebben behoefte aan grote verhalen om onze vooruitgang te oriënteren. Hier verschijnen wat Harari ‘onze mythen’ noemt. Dat zijn manieren om mensen samen te brengen die geen familiaal of ander verband delen. Mythen bieden context en zin aan, ze maken vooruitgang en samenwerking mogelijk. Aanvankelijk zijn dit de religies, later worden dat ideologieën.
Harari maakt geen onderscheid tussen missies van grote bedrijven, atheïsme, communisme, liberalisme, religies en andere levensbeschouwingen.
Dat kan net zo goed het verhaal van Peugeot zijn, een bedrijf dat Harari zijn hele boek door gebruikt als metafoor voor een imaginair verhaal dat werkt: er komen namelijk auto’s uit voort. Opvallend: hij maakt geen onderscheid tussen missies van grote bedrijven, atheïsme, communisme, liberalisme, religies en andere levensbeschouwingen. Allemaal zijn ze volgens hem irrationele constructies. Ze zijn louter bedoeld om mensen te doen samenleven en werken, ze laten ons geloven dat we iets nuttigs doen en dus geven ze zin. Religieuze mensen zullen dit niet graag horen. Zijn redenering is ook wel vrij kort door de bocht. Toch vind ik zijn standpunt wel boeiend omdat niet-religieuze mensen vaak beweren dat hun eigen verhaal wel rationeel is en religie niet. Dat spreekt Harari dus grondig tegen: het zijn allemààl mythen.
Geluk
Op het einde van Sapiens onthult Harari dat het hem te doen is om de vraag naar de betekenis van het leven. ‘Wat is geluk?’ is voor hem de meest genegeerde vraag uit de geschiedenis. Zijn antwoord luidt: geluk is alvast niet dat wat het grootste aantal mensen plezier geeft. Nochtans is precies daarop het consumentisme afgesteld: ons doen geloven dat we van materiële dingen gelukkig worden. Maar dat is – merkt Harari met zijn kenmerkende humor op – alsof een psycholoog een studie zou uitvoeren bij verslaafden en hen vraagt wat hun grootste geluk is. Uit die studie zou hij concluderen dat een shot heroïne het grootse geluk op aarde is en vervolgens zou hij die remedie aan iedereen aanbevelen…
Waar Harari het geluk dan wel zoekt? Niet bij religie. Daar heeft hij het niet zo op begrepen. Het boeddhisme daarentegen kan op veel meer krediet rekenen. Die levensvisie schakelt immers het verlangen naar voorbijgaande dingen uit en gaat op zoek naar de waarheid over onszelf. Zo wordt de drang naar luxe – de vloek van de geschiedenis van de mens – doorbroken.
luxe ontwikkelt zich vaak tot noodzaak en schept vervolgens weer nieuwe verplichtingen.
Dat laat hij zien in de meest besproken passage uit Sapiens, waar hij de Agrarische Revolutie de ‘grootste zwendel van de geschiedenis’ noemt. Mensen gingen over van een – volgens hem veel gezondere en aangenamere – situatie als jager-verzamelaar naar een sedentair bestaan. Toen ontstond een grote ongelijkheid tussen een kleine groep landeigenaars aan de ene kant en een aanzienlijke groep landarbeiders aan de andere kant. ‘Deze discrepantie tussen evolutionair succes en individueel leed is misschien wel de belangrijkste les die we kunnen trekken uit de Agrarische Revolutie,’ schrijft hij. Meer nog, de Agrarische Revolutie liet ons in een ‘luxevalkuil’ lopen: ‘Een van de weinige ijzeren wetten van de geschiedenis is dat luxe zich vaak ontwikkelt tot noodzaak en vervolgens weer nieuwe verplichtingen schept. Zodra mensen gewend raken aan een bepaalde luxe gaan ze die voor lief nemen. Daarna gaan ze erop rekenen. Uiteindelijk bereiken ze het punt dat ze niet meer zonder kunnen.’
Net die ban van de luxe wil Harari weghalen door zijn adagium ‘zoek de waarheid over jezelf’. Voor hem is deze oproep de kern van zingeving en geluk. Het antwoord vindt hij in meditatie en mindfulness. Meteen beschouwt hij die als de belangrijkste wapens tegen de grote uitdagingen die op ons afkomen: ecologische vernietiging, technologische ontwrichting en de biologische afwijking van het menselijk ras.
Homo Deus
Gaat Sapiens over de geschiedenis, in Homo Deus kijkt Harari vooruit. De mens heeft de status van een God verworven, maar wat nu? ‘Mensen geven betekenis op in ruil voor macht,’ verklaart hij in elk interview. ‘De cruciale factor bij onze verovering van de wereld was ons vermogen om veel mensen met elkaar te verbinden,’ lezen we in Homo Deus. Daarom hebben we verhalen ontwikkeld, maar die zijn we vandaag kwijt. We zijn goden geworden, maar we weten niet wat we met onze nieuwe status moeten aanvangen. Nu komt het erop aan een nieuw verhaal te vinden en zo te vermijden dat we onszelf vernietigen. Concreet vult Harari dit niet in. Dat is ook niet zijn bedoeling. Hij wil geen ‘kerk’ worden. Wel wil hij mensen bewust maken van de keuzes waarvoor we staan. ‘Bewustzijn is een van de grootste mysteries op aarde, dat we zowel op persoonlijk als professioneel vlak moeten ontdekken,’ stelt hij.
We zijn goden geworden, maar we weten niet wat we met onze nieuwe status moeten aanvangen.
Harari’s werk is wel degelijk een queeste naar zin, maar dan los van religie en levensbeschouwingen. Over zijn oplossing – mediteren en niet in de valkuil van luxe trappen – kun je zeker discussiëren. Harari is niet altijd even consistent in zijn visie op de toekomst. Aan de ene kant lijkt die zeer pessimistisch, aan de andere kant relativeert hij zijn apocalyptische stellingen door te zeggen dat ook hij niet in de toekomst kan kijken.
Ook ambigu is zijn houding tegenover zingevende verhalen. In 21 Lessen voor de 21ste eeuw schrijft hij: ‘Als duizend mensen een maand lang een verzonnen verhaaltje voor waarheid aannemen, noemen we dat fake news. Als miljoenen mensen het duizend jaar geloven, noemen we het godsdienst.’ Even later haast hij zich te zeggen dat die verhalen ook heel veel moois kunnen opleveren. In die zin is Harari een postmodernist pur sang: waarheid bestaat niet, maar we hebben wel dragende verhalen nodig die ons redden van de ondergang.
Tekst: Johan Van der Vloet
Coverfoto: Yuval Noah Harari in de Lotto Arena te Antwerpen op 27/01/20 © Newsweek België
Boeiend artikel? Help ons zin te geven en te delen
- door lid te worden van MagaZijn: klik hier en sluit je aan bij het MagaZijn van de zin!
- door een reactie achter te laten onder dit artikel
- door dit artikel te delen met je vrienden en familie
Dank je wel!
