Merkwaardig: het gaat steeds beter met de wereld! Koen Geens, uittredend minister van Justitie, en Jan Callebaut, marktstrateeg en communicatiespecialist, hebben het erover in hun interviews. En toch hebben we dat gevoel niet. Hoe komt dat? Vijf redenen waarom we zo selectief zijn en wat we eraan kunnen doen.
1. We kijken niet naar de cijfers
Oxford-econoom Max Roser heeft er een indrukwekkende website over gebouwd. Daar laat hij onder meer zien hoe de levensverwachting over de hele wereld stijgt. Kindersterfte bedraagt nog gemiddeld 3%, terwijl dat in de negentiende eeuw opliep tot 40 %.
Ook de Canadees-Amerikaanse psycholoog Steven Pinker heeft indrukwekkende cijfers en feiten verzameld die een gestadige vooruitgang aantonen: de wereld is nog nooit zo veilig geweest als vandaag.
2. We laten ons buikgevoel spreken
Toen men de Amerikaanse president Trump confronteerde met de dalende misdaadcijfers in de grensstreek antwoordde hij: ‘It doesn’t feel like that’. En hij ging gewoon door met de bouw van de muur aan de Mexicaanse grens.
Als de wereld veiliger wordt, evolueert ons oerbrein niet mee.
In haar laatste boek HersenHack schrijft de Nederlandse hoogleraar neuropsychologie Margriet Sitskoorn dat ons limbisch systeem nog functioneert als een soort angstbrein: het speurt naar de vele gevaren die de mens in de oertijd konden bedreigen. Als de wereld veiliger wordt, evolueert ons oerbrein niet mee. Daarom heeft het nog steeds de neiging gevaar te zoeken en te overschatten. En dus worden we angstig. Dat heeft dan weer verlamming, vluchtgedrag of vechten tot gevolg.
3. Angst komt sommigen goed uit
De Hongaarse socioloog Frank Furedi schreef in 1997 de bestseller Culture of Fear. In zijn nieuwste boek How fear works onderzoekt hij waarom angst een morele autoriteitsstatus heeft gekregen. Hij argumenteert dat angst vandaag morele onzekerheid invult. Die onzekerheid wordt politiek uitgebuit.
Onze angst wordt in stand gehouden omdat dit een zeer efficiënte strategie is om ons gedrag te beïnvloeden.
Ook hij vindt onze angst buiten proportie. Hij noemt die zelfs een geseculariseerde vorm van het transcendente. Onze angst wordt in stand gehouden omdat dit een zeer efficiënte strategie is om ons gedrag te beïnvloeden. Als mensen zich hulpeloos voelen, worden ze namelijk passief en hebben ze de neiging om macht te geven aan ‘redders’, genre Trump en Poetin. Furedi schuwt de polemiek niet: hij zet ook de klimaatactivisten in de rij van degenen die angst opwekken en er zo in slagen om hun analyses op te leggen.
4. De pers speelt vooral in op het negatieve
Frank Furedi en Steven Pinker wijzen ook de media met de vinger. Pinker vindt dat journalisten de voorkeur geven aan alles wat negatief is. Dat heeft ook te maken met het feit dat bijvoorbeeld een terroristische aanslag niet alleen een vreselijk drama is, maar ook een plotselinge gebeurtenis. Verbetering van de levensomstandigheden kent meestal een tragere evolutie en is dus minder spectaculair nieuws. ‘Er bestaat geen dinsdag in oktober waarop het allemaal ineens gebeurt,’ zegt hij met enige ironie.
Verbetering van de levensomstandigheden kent meestal een tragere evolutie en is dus minder spectaculair nieuws.
Furedi geeft de pers niet de volledige schuld van de angsthype. Volgens hem versterken de media alleen maar gevoelens die er al zijn. Die worden door een aantal mensen bewust gecultiveerd om zelf meer macht te krijgen.
5. We hebben geen religies of ideologieën die hoop geven
Klimaatacties werken vaak met apocalyptische beelden die doen denken aan voorspellingen over de eindtijd en aan religieuze teksten van profeten. Zo dachten nogal wat mensen in het jaar 1000 dat de wereld zou vergaan. Verschil met vandaag: die ondergang was niet het einde, maar ging ergens naartoe. De apocalyps luidde de komst van het Rijk Gods in. Het marxisme was eigenlijk een geseculariseerde vorm van die voorstellingen over de eindtijd: de klassenstrijd was heftig, maar zou leiden tot een ideale maatschappij. Het liberalisme geloofde dan weer in het marktdenken als bron van welvaart voor allen. Vandaag geloven heel weinig mensen nog in die utopieën: ondergang is ondergang en dus de weg naar de vernietiging en het niets. Dat maakt alle negatieve toestanden nog angstaanjagender, zeker als burgers het gevoel hebben dat ze geen controle krijgen over de gebeurtenissen.
Wat kunnen we eraan doen?
Het primaat van gevoel op feiten en cijfers is verontrustend. Margriet Sitskoorn pleit daarom voor meer informatie en uitleg. Die spreken onze hersenschors aan en dan hebben we meer kans op ‘redelijkheid’.
Het gaat over gefundeerde hoop: we zien het verleden tegelijk als een uitdaging (het ging slecht) en als een stimulans (we hebben toen ook al voor beterschap gezorgd).
Max Roser bezweert: ‘We know that it is possible to make the world a better place because we already did it. It is because the world is terrible still, that it’s so important to write about how in several important aspects the world became a better place.’ Het gaat met andere woorden over gefundeerde hoop: we zien het verleden tegelijk als een uitdaging (het ging slecht) en als een stimulans (we hebben toen ook al voor beterschap gezorgd). Zo bouwt zingeving verder op feiten en op hoop.
Tekst: Johan Van der Vloet
Coverfoto Margriet Sitskoorn © Irene Sitskoorn www.irenesitskoorn.com
